05.3 | Japan - Nippon - deel 1

Moshi, moshi, lieve volgers,

We zitten nu op de passagiersboot Su Zhou Hao van Osaka naar Shanghai en hebben dus het vaste land van Japan achter ons gelaten. We varen nog wel een uur of twaalf door de binnenzeeën tussen alle eilanden en pas als we het nauw bij Shimonoseki zijn gepasseerd komen we op open zee terecht en varen we onderlangs Jeju Island, waar we ruim zeven weken geleden nog waren, naar Shanghai. Afhankelijk van het tij in de Huangpu rivier meren we op zondag de 24e aan in China. Slow traveling, een heerlijke ouderwetse manier om van het ene naar het andere land te reizen.


Waarschuwing: het is een vrij lang stuk geworden en als je geen zin hebt om te lezen, doe het niet!
Je mist wel een hoop leuke verhalen, dat dan weer wel. Vanwege de lengte is het in twee delen opgesplitst.


Voor het verhaal verder gaat in China echter eerst de afrondende verhalen over het land van de rijzende zon. Het was de bedoeling om nog twee verhalen te schrijven vanuit en over Japan, eentje over onze ervaringen tot Tokyo en een apart stuk over de hoofdstad. Na een kleine week Tokyo is echter duidelijk dat het land en de stad niet los van elkaar staan en dus moet er maar een verhaal van worden gesmeed.

De foto's blijven wel in twee aparte mappen - Nippon & Tokyo - want door wat tegenslag met de camera hebben we in Tokyo tijdelijk met een vervangende camera gefotografeerd en zo blijven de series een beetje gescheiden.
In Kobe - precies boven het epicentrum van de verwoestende aardbeving van 17 januari 1995 - kwam de camera hard met de aarde in aanraking en, naar snel bleek, kon het tft-scherm daar niet goed tegen goed. Gelukkigerwijs zijn we in Japan en daar schijnen vrijwel alle fotocamera's vandaan te komen, ook die van ons. Bij het Sony Service Center in Tokyo bleek dat de camera redelijk snel - 4 dagen - van een nieuw scherm kon worden voorzien, voor een redelijke prijs en kregen we ook nog, zonder verdere tegenprestatie, een handzaam pocket-cameraatje mee zodat we toch door konden fotograferen.
Het ging overigens helemaal op z'n Japans. Na aangegeven te hebben wat het probleem was, dat we één week in Tokyo zouden blijven en of het dus kon begon de - zeer aardige en behulpzame dame - zich eerst aan alle kanten in te dekken. Zeven dagen veel te kort, misschien was er wel veel meer kapot, eerst uitgebreid onderzoek doen, et cetera en nadat wij hadden aangegeven dat we er toch een oneindig vertrouwen in hadden, de kosten zeer acceptabel waren en ze ons erg gelukkig zou maken als het hele proces toch vooral in gang zou worden gezet, ook als het niet zou lukken, kregen we na vier dagen al gemeld dat we hem op konden halen. Nadat duidelijk was dat haar onfeilbaarheid was geborgd is ze er als een speer achteraan gegaan en heeft ze het geweldig voor ons geregeld. Zo gaat dat dus.



Ruim zes weken Japan

Op 9 september op Sapporo Chitose geland vanuit Busan, Zuid Korea en vandaag, 22 oktober, met een passagiersschip vanuit Osaka in twee dagen naar Shanghai. Vierenveertig dagen in Japan. Heel erg veel en lang en toch nog steeds te weinig. Want wat een uitgestrekt, bijzonder en divers land is dit. Er valt zo veel te zien en te bereizen dat we, zelfs na ruim 6 weken, moeten erkennen dat alles tot nu toe kennismaken is.
De eerste twee weken Hokkaido zijn beschreven en met terugwerkende kracht kan worden gesteld dat Hokkaido inderdaad heel anders is dan de rest van Japan. We zijn achteraf ontzettend blij dat we daar ruim de tijd hebben genomen en zodoende hebben kunnen genieten van de prachtige natuur. Het contrast van Hokkaido met de andere kant van het land, zeg maar het hele gebied vanaf Tokyo naar beneden - midden Honshu,West Honshu, Kansai en het onderste eiland Kyushu - kan niet groter zijn. Natuur versus stedelijkheid. Noord Honshu en de Japanse Alpen, het deel van Honshu boven de lijn Tokyo - Kyoto, is ook nog heel landelijk, bergachtig en natuurlijk en vormt een mooie overgang naar alle grote steden. Tegelijkertijd moet wel duidelijk zijn dat - waar we van te voren dachten dat al die grote steden zo'n beetje aan elkaar vast zitten, niet waar is. Ook de rest van het land is groen, landelijk, met veel bergen en erg mooie kusten en het land als geheel, het kleine beetje wat wij dan hebben kunnen zien vanuit het raam tijdens de duizenden kilometers treinreizen, is erg prachtig.

Na Hokkaido hebben we onze JR pass (Japan Rail) in laten gaan. Als toerist kan je deze pas alleen buiten Japan kopen en wij hadden de meest uitgebreide, voor 21 dagen. Nou, die kosten van de pas zijn er driedubbel en dwars uitgehaald. Het spoor-netwerk in Japan is gigantisch en - alle grappen ten spijt - de treinen rijden er dus echt altijd stipt op tijd. De spoorwegen als een goed geoliede machine. Maar niet goedkoop. Een enkeltje Tokyo - Osaka, bijna 560 km in 3 uur met de Shinkansen, zeg maar als onze HSL maar dan ook echt snel, kost 13700 yen, 120 euro. Aan de andere kant, vliegen binnen en vanaf Japan is zo duur dat treinen hier een echt alternatief is. Los van het feit dat je van het centrum van de ene stad zo naar de andere rijdt, zonder moeizame tochten naar vliegvelden, uren van te voren en ingewikkelde incheck procedures en handtastelijkheden bij de douane.

Onze route is achtereenvolgend geweest:
Sapporo - Hiraizumi (door de langste zeetunnel ter wereld en over Aomori en Morioka) / 2 dagen, Chuson-Ji tempels, wandelen, slapen in ryokan met onsen
Hiraizumi - Nikko (via Sendai, Fukushima en Utsunomiya) / 2 dagen, tempels en schrijnen rond Tosho-gu, dagtocht in de bergen, slapen in ryokan met onsen
Nikko - Takayama (via Tokyo, Shizuoka en Nagoya) / 2 dagen in en rond oude stad Takayama, slapen in tempel
Takayama - Kyoto (via Nagoya) / 3 dagen, dwalen door de stad en alle tempelcomplexen rondom de stad, overnachten in een erg leuk hostel
Kyoto - Nagasaki (via Osaka, Okayama, Hiroshima, Fukuoka Hakata) / 2 dagen, indrukwekkend bezoek aan atoombom herdenkingsmonumenten en musea, ronddwalen door havens en stad, slapen in een erg goed businesshotel - klein, compact, goed en betaalbaar
Nagasaki - Huis Ten Bosch - Fukuoka / 1 dag, even thuis in Nederland, halve dag door stad en shoppingcenters, leukste youth hostel in Japan
Fukuoka - Kokura / 2 dagen, dagtocht wandelen in Hikosan op 2,5 uur van Kokura, businesshotel
Kokura - Hiroshima / 2 dagen, alle atoombom monumenten en musea, alle attracties van de stad, het eerste terrasje sinds maanden en dag twee de hele dag gewandeld op eiland Miyajima, een van de beroemdste plekken van Japan, designhotel met onsen en sauna
Hiroshima - Osaka / 4 nachten, Osaka ontdekt, concert Candy Dulfer, dag naar Kobe en indrukwekkend bezoek aan het voormalige aardbevingsgebied, dag naar Nara - voormalige hoofdstad van Japan en ook een dag gewandeld door het heuvelachtige land op 1,5 uur treinen van Osaka, business-hotel
Osaka - Tokyo, einde van onze treinpas, bijna het hele land doorgetreind, ruim 4500 km verder

Als we de kaartjes los hadden moeten kopen zouden we om en nabij 115000 yen, 1050 euro p.p. hebben moeten betalen. De pas heeft ons ongeveer 580 euro gekost dus die hebben we er dik uitgereden. Los van al het gemak dat je van zo'n pas hebt. Supersnel reserveren voor de Shinkansen, altijd gereserveerde stoelen, zo doorlopen bij de gewone treinen. En heel veel kaartjesknippers, conducteurs en overig personeel van de JR, en dat zijn er onvoorstelbaar veel, die je met veel egards helpen en bejegenen. JR runt in de grote steden ook nog metrolijnen, veerboten en regionale treinen en ook daar hebben we regelmatig gebruik van gemaakt dus alles bij elkaar was het een erg goede deal.
Met onze laatste treinrit van Tokyo terug naar Osaka om daar met de boot het land te verlaten hebben we ruim 5200 km treinreizen achter de rug en dat is best veel. Qua uren is het echter wel meegevallen en dat komt enkel en alleen door de Shinkansen, reizen met 300 à 350 km per uur gaat echt heel snel. En je kan nog op je gemak naar buiten kijken ook.


Natuur, cultuur en samenleving

Na Hokkaido hebben we ook in de rest van Japan erg kunnen genieten van de natuur en mooie wandeltochten gemaakt. Bij Hiraizumi een tocht langs prachtige tempels. Op de vraag bij het plaatselijke VVV of er onderweg nog problemen waren te verwachten kregen we te horen: sometimes a bear appears. We zijn hem niet tegengekomen.
Bij Nikko een wandeling met veel watervallen, op het eiland Miyajima bij Hiroshima een prachtige bedevaart langs tempels, schrijnen en de beroemste Torii - in zee - van Japan. Een zware dagtocht bij Hikosan - beide tot aan het gaatje - en bij aankomst een aardige man die ons met de auto naar het station terugbracht en op het station een clubje oudere dames waar we beide een erg mooie Japanse tekening van cadeau kregen, ingelijst en wel.
Vanuit Osaka een hele mooie dagtocht door landelijk gebied met schitterende boerendorpjes en rijstvelden en in de laatste week in het achterland van Tokyo - samen met duizenden Tokionezen - een dag heerlijk door de bergen gelopen.

Qua natuur erg mooi en je kan hier nog jaren terecht. De tempels, tempelcomplexen, schrijnen en begraafplaatsen zijn overdonderend mooi en alles wat je op het gebied van traditionele Japanse architectuur verwacht kan je ook vinden. En ook de Japanse tuinen - we hebben er aardig wat gezien - zijn ongeëvenaard mooi.
De meeste architectuur ontstaat van binnenuit. Men begint met een tatami-mat van 900x1800 mm en daar komt de volgende naast of haaks op te liggen. Alle ruimtes - tempel of hotelkamer - wordt uitgedrukt in aantal tatami's. Op het stramien dat ontstaat worden wanden, kolommen, deuren, et cetera geplaatst en zo ontstaat van binnenuit de buitenruimte. Alles volgens vastgelegde regels en systemen. Een deur heeft dus altijd dezelfde maat, helaas ook qua hoogte - 1,8 m hoog wat voor de gemiddelde Japanner nog immer voldoet maar met mijn 1,86 heb ik mijzelf menig keer gescalpeerd onder de bovendorpel.
Om de binnenruimtes zo effectief mogelijk te kunnen gebruiken wordt er heel veel gebruik gemaakt van schuifdeuren die niet in de wand maar voorlangs schuiven. Binnenwanden zijn vaak vrij dun en het dunste zijn de wanden van een lattenwerk beplakt met rijstpapier. Erg mooi maar ook erg gehorig. Moderne huizen worden ook op tatami-maat gebouwd en de buitenwanden zijn vaak niet dikker dan 10 cm en worden als systeem of houtskelet panelen geplaatst. Een dik pak isolatie met aan de buitenzijde een kunststof of metaalachtige beplating met daarin b.v. een metselwerk patroon er in en binnen een dunne plaat die behangen of geschilderd kan worden. Van oudsher zijn de vele aardbevingen in Japan een belangrijke reden om licht en in systeem te bouwen.

Er wordt veel met natuurlijke materialen gebouwd: hout, bamboe, leem, riet, rijstpapier, sisal en soorten natuursteen. Japan is geheel vulkanisch dus zie je veel basaltlava, graniet en tufsteen. Het hout is veelal van fijnnervige sparsoorten zoals ceder (sugi), pijnboom (matsu) maar ook esdoorn en dergelijke. Onbehandeld toegepast om op de mooist mogelijke manieren te vergrijzen maar ook heel vaak met allerlei semi-transparante beitsen behandeld om daarna te laten verweren. De wijze waarop hier met hout wordt gewerkt is ongeëvenaard en de beste timmerlieden moeten hier vandaan komen. Ze durven hier hout te laten verweren, oud of nat te laten worden. Houten badkuipen of hot springs waar alles van hout is gemaakt. Het maakt het het mooiste bouwmateriaal om mee te werken, wat een rijkdom.

In moderne architectuur wordt veel 'schoon' beton toegepast waarbij ze de bekisting in tatami-maat opzetten. Daarnaast veel staal en glas, in combinatie met de meer traditionele materialen. Niet vaak maar af en toe kom je in de steden erg mooie staaltjes van moderne architectuur tegen. Een van de mooiste huizen stond in Kyoto, helemaal van zwart gebrande planken als buitengevelafwerking waar je nooit meer iets aan hoeft te doen. En in Osaka ontdekte we een nieuw gebouwd tempelcomplexen waar op een traditionele moderne wijze, geheel in hout, een wonderschoon ontwerp was gemaakt. De Japanse architect Tadao Ando is al heel lang een voorbeeld voor Mi en we hebben diverse mooie gebouwen van hem gezien, o.a. in Kobe en Tokyo.

De steden en metropolen zijn niet perse mooi te noemen. Ieder gebouw staat op zichzelf en bij gebrek aan stedenbouwkundige richtlijnen is er vaak geen enkele samenhang. Hoog naast laag, klein naast groot. Door functionaliteit gedreven, niet door schoonheid. Buiten is sowieso minder belangrijk dan binnen en de interieurs zijn dan ook vaak wel erg mooi of harmonieus.
Blijkbaar zijn er ook geen reclame richtlijnen of andere vormen van visueel straatgeweld. Gevolg: heel veel reclame, billboards, lichtreclame en ook geluid. Alles wordt uit de kast gehaald om het winkelende publiek binnen te krijgen. Het maakt de steden letterlijk erg druk. Komt een fenomeen bij dat wij in Nederland niet kennen: multifunctioneel ruimtegebruik. Winkels, restaurantjes, clubs en kantoren in alle verdiepingen van een gebouw. Gestapeld dus. En ook onder de grond blijken vaak, twee of drie lagen, winkelcentra te zijn. Tussen de metrostations in en als je niet wilt hoef je nooit buiten te lopen.

De mooiste steden die we gezien hebben waren, toeval of niet, Nagasaki, Hiroshima en Kobe. Op de eerste plaats indrukwekkende plaatsen om geweest te zijn. Nagasaki omdat je daar letterlijk op de plek bent waar de Tweede Wereldoorlog is geëindigd en waar - buiten de duizenden testen die gedaan zijn - de laatste atoombom is gebruikt. Hiroshima, waar de wereld voor het eerst kennis heeft gemaakt met de afschuwelijke verwoesting van de atoombom - een kleintje i.v.m. die van Nagasaki. Afgaande op de tentoonstellingen die we hebben gezien staat er inderdaad geen maat op de vernietigende kracht van die dingen. Wat we niet wisten: die bommen raakte niet de grond maar ontploften op ongeveer 500 m hoogte om zo de vernietigende energie nog beter zijn werk te laten doen. Je wordt er stil van.
Bij Kobe bleek de aardbeving van 17 januari 1995, het duurde maar 20 seconden, veel vernietigender te zijn geweest dan in onze herinnering gedacht. Op dat moment de grootste haven van Japan en het hele hart van de stad volledig verwoest. Tweehonderd duizend huizen, wegen, spoorwegen, havengebied, bijna 7000 doden.
Uit de as van de verwoestingen hebben de mensen toch kans gezien - in Kobe welbeschouwd razendsnel - nieuwe en betere steden te ontwikkelen. Alle drie de steden als gemeenschappelijke factor een ruimere opzet van openbare ruimte wat gelijk leefbaardere steden oplevert. Cruyff zou zeggen: ieder nadeel heb z'n voordeel maar dat zou hier toch iets te cru zijn. Maar toch.


De samenleving en de waan van de dag

In het stuk over Hokkaido schreven we nog over de vermoede zinloosheid met betrekking tot het werk van de verkeersregelaars die hier bij ieder wissewasje met vlaggen en lichtgevende StarWars-achtige zwaarden het verkeer in goede banen proberen te leiden terwijl een verkeersbord of stoplicht evengoed zo kunnen werken. Een aantal weken verder is wel duidelijk dat dit soort banen door heel Japan bestaan en misschien zijn ze minder zinloos dan gedacht.

Enorme hoeveelheden verkeersregelaars, mannen bij op- en afritten naar parkeerplaatsen of garages - niet eentje maar vaak gelijk 6 tot 10 man. In willekeurig welke winkel, supermarkt of foodcourt onvoorstelbare hoeveelheden dienstbaar personeel en, last but not least, bij de treinen en metro's. Er werken zo verschrikkelijk veel mensen bij JR - als een trein of metro aankomt staan er mannen op het perron die dat per megafoon, naast het feit dat het al gewoon wordt omgeroepen, nogmaals aankondigen. Gelijktijdig ook doorschreeuwen wat er allemaal wel en niet mag, dat je keurig in je rij moet gaan staan, door moet lopen en aanschuiven en, als het nodig is, met een laatste duw de laatste passagiers naar binnen werken of nog net een tas of hand tussen de zich sluitende deuren naar binnen werken. Diezelfde mannen salueren de treinen ook weer uit, met vlaggen, seinlampen of handgebaren. Iedere trein wordt begeleid door een groep conducteurs, hostesses en dames met eet- en drinkkarretjes en bij de loketten en de poortjes struikel je bij tijd en wijle over het bedienende en kaartjesknippende personeel.

Je vraagt je af of het allemaal wel uit kan, al die banen die in Nederland niet meer bestaan. Wegbezuinigd, overbodig of zinloos bevonden. Dat het sociale vangnet in Japan vrij beroerd is verklaard het misschien voor een deel. Feit is dat al die verkeersregelaars, nachtwakers en parkeerplaatsaanwijzers, voornamelijk oudere mannen zijn die wellicht de 'ratrace' van de keiharde Japanse economie niet hebben kunnen bijbenen. Aan de andere kant levert deze geüniformeerde brigade overal, op straat, de stations, de winkelcentra, een grote sociale controle op. Er zijn veel buurtwachters, mannen in uniform, die rondrijden op hun fiets of hun stuk stoep in de gaten houden, politie daarentegen is er weinig te zien. Dientengevolge gebeurt er dan ook niks op straat en is Japan misschien wel het veiligste land ter wereld. Je kan gerust je tas ergens neerzetten en weggaan, in de wetenschap dat bij terugkomst het ding er gewoon nog staat. Je ziet het ook aan hoe mensen hun portemonnee bij zich dragen of tassen open laten staan - hemel op aarde voor een zakkenroller. De slotjes waarmee ze hier hun fiets vastzetten een natte droom voor een junk uit Amsterdam. Er gebeurt gewoon niks.
Hoe lang al deze 'overbodige' banen nog zullen bestaan zal blijken. Japan heeft nu nog 127 miljoen inwoners maar ieder jaar worden het er minder, verwachting voor 2050: een bevolking van 100 miljoen mensen. Tegelijkertijd een gigantische vergrijzing - we hebben nog nooit zoveel ouderen in het dagelijkse leven zien rondlopen - en wie er voor al deze ouderen moet gaan zorgen is volstrekt onduidelijk. Gelukkig konden we onlangs lezen dat 400.000 honderd jarigen zoek waren en na onderzoek bleek dat die allemaal al dood waren. Familieleden streken nog wel de pensioentjes op van deze eerbiedwaardige knarren. Tja, niks menselijks is ook de Japanners vreemd.

Einde deel 1 / voor eind verhaal zie deel 2